فصلنامه نگاه نو - سال بیست و یكم، شماره 92، زمستان 1390
صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران
حسن کریمزاده
«خیابان علاءالدوله در عکاسخانه روسیخانِ عکاس، مقابل خانه امیرنظام، همهشب از یکساعت و نیم از شب گذشته تا شش ساعتی، پردههای نوظهورِ ممتاز بهعملِ سینماتوگراف که عکسی متحرک [که از] تازهترین اختراعات است تماشا میدهد. مدت تماشا تقریباً یک ساعت است و همهشب پردههای آن تجدید خواهد شد. مقدم آقایان عظام را با کمال احترام میپذیریم. بلیطهای واردین، دو قِران و سه قِران است.»
با همین نثر و دعوت ساده، ماجرای اعلان و پوستر تبلیغاتیِ فیلم در ایران کلید میخورد؛ 21 مهرماه سال 1286. همزمان و دوشادوشِ فن تازهورادِ «سینماتوگراف»ـ نه توسط طراحان گرافیک، که به لطفِ حروف سربی و با دستان کارگران چاپخانه. سناریوی «پوستر فیلم» از اعلانهای حروفچینیشده آغاز میشود، از کلیشههای گراوور عبور میکند، فتومونتاژهای لیتوگرافی را تجربه میکند، به دست طراحان و نقاشان میافتد و در نهایت، در رود خروشان دنیای دیجیتالیسم میغلتد. بازیهای پوسترسازان در تمام این دورانِ یکصدساله، متنوع و متفاوت است. اما این بازیها در کل، یک مفهوم را فریاد میزنند و زشت یا زیبا؛ بخشی از تاریخ این آبادبوم را تشکیل میدهند. چنانچه که در پشت جلد کتاب «صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران» نیز به تاکید، بیان و عرضه ـفقطـ خوبیها، خوشیها و زیباییهای تاریخ یک ملت را همانقدر جعلی میداند که تاریخی که صرفاً بازتاب بدیها و کژیها است.
کتاب برگزیده من برای سال 1390، حاصل چنین نگاهیست. اگر کتاب «پوسترهای فیلم» مسعود مهرابی را پیشطرحی فرض کنیم که در سال 1371 توسط انتشارات راد منتشر شده، «صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران» را میتوانیم اجرایی تقریباً بیکم و کاست بنامیم؛ "تقریباً" از این جهت که طبق نوشته او در مقدمه کتاب اخیر: بهخاطر رعایت پارهای ملاحظهها تعدادی از پوسترهای جریان اصلی سینمای ایران در اواخر دهه 40 تا اواسط دهه 50 از دور خارج شدهاند! که اگر میشد و میبودند مجموعهای کاملتر و منبعی تحقیقیتر از فرهنگ و سلیقه جامعه در دهههای مختلف به دست میداد.
مسعود مهرابی، فارغالتحصیل سینما از دانشکده هنرهای دراماتیک دانشگاه هنر تهران است. وی علاوه بر مسئولیتهای اجرایی مرتبط، که پر رنگترینشان مدیر مسئولی نشریه پر سابقه «فیلم» است؛ طراح صاحب سبک و چیرهدستی در عالم کاریکاتور نیز هست. او کار جمعآوری پوسترهای این مجموعه را از سال 1358 آغاز کرده و به تعدادی نزدیک به 2600 قطعه رسانده است. 600 پوستر منتشره در این مجموعه، از آن بین گزینش و به همت نشر نظر با قیمتی نهچندان مناسبِ این روزها! اما ارزشمند، به شکل یک کتاب در آمده است. «صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران» نه تنها آرشیو قابل توجهی از آثار طراحان گرافیک در حوزه سینما محسوب میشود که به زعم گردآورنده آن «تاریخ طرد و پذیرش، سکون و تلاطم و افراط و تفریط اجتماعی و فرهنگیِ یک ملت نیز هست؛ انبانی پر متاع برای اهل تحلیل و تفسیر و گزارش تجربههای انسانی یک سرزمین».