گلستانه (ماه‌نامه ادبی هنری) – شماره 115، آبان 1390

بیا و بنگر

رضا پوريا

«این کتاب چقدر کتاب خوبی است. خیلی چیز آموختم و خیلی آثاری که دیده بودم و فراموش کرده بودم به یاد آوردم و چه آثاری که هیچ‌گاه ندیده بودم و چه تلاش و زحمت بزرگی برای تدوین آن صورت گرفته است. برای آنکه بدانیم در طی این یکصد سال چه کارهایی شده است...»
آیدین آغداشلو

انتشار کتاب صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران از معدود رخدادهای متفاوت صحنه نشر کشور است کتابی که برای طراحان گرافیک، کارگردانان تهیه‌کنندگان فیلم و علاقمندان به سینما اثری قابل تأمل است. این کتاب شکل تکامل یافته کتابی است که در سال 71 با عنوان پوسترهای فیلم توسط پدیدآورنده همین کتاب منتشر شده بود و مطالب آن به عنوان تاریخ پوستر سینمای ایران در بسیاری از مراکز آموزشی به دانشجویان شناسانده می‌شد و منبعی مهم به حساب می‌آمد بسیاری با نگاهی منتقدانه کتاب جمع و جور مسعود مهرابی را ارائه چهره مبتذل سینمای ایران قلمداد می‌کردند. کتاب حاضر توانسته تصویری نسبتاً جامع و وسیع از تلاش ده‌ها طراح گرافیک ارائه کند.
  این کتاب که با مقدمه‌ای مفصل و مشروح و متکی بر تحقیق توسط پدیدآورنده همراه شده است و داستان پر فراز و نشیب اعلان و پوستر فیلم در ایران را دهه به دهه حکایت می‌کند. در کتاب آثار نزدیک به 160 طراح پوستر از ابتدا تا امروز در 480 صفحه با کیفیتی قابل قبول ارائه شده است
آثار متنوع طراحان نسل قبل و بعد از انقلاب نشان از گستردگی تلاش طراحان گرافیک در طی این یکصدسال دارد. پدیدآورنده با جمع‌اوری و ارائه نخستین اسناد تبلیغی برای سینما در ایران تصویری تازه را از راه پر فراز و نشیب فیلم در ایران به ثبت رسانده است نخستین اعلان مربوط به سال 1283 مربوط به نمایش فیلم در عکاسخانه روسی‌خان (ایوانف) است که در روزنامه حبل‌المتین چاپ شده است زمانی که قصه فیلم در ایران برای عموم کلید می‌خورد.
 اهمیت و ارزش کتاب صد سال اعلان از زوایای مختلف قابل ارزیابی است. شاید به نظر آید به دلیل حوزه خاص آن که معطوف به گرافیک است می‌بایست به بررسی جنبه‌های گرافیکی آن توجه داشت اما در نگاهی دقیق‌تر به کتاب می‌توان به جنبه‌های متنوعی از فرهنگِ جامعه ایرانی دست یافت. در نهایت با تحلیل این کتاب ابعاد اجتماعی جامعه ایران قابل ارزیابی و شناخت است؛ اخلاق، سیاست، توسعه، زن، اقتصاد و دولت جنبه‌های قابل تحلیلی است که در اثر حاضر جای ارزیابی دارد. مقدمه‌ی مفصل و جامع مسعود مهرابی فرآیند سفارش پوستر در ایران را توضیح می‌دهد و سپس به دوره‌های مختلف و تأثیرپذیری اعلان‌ها و پوسترها از گرافیک داخل و خارج می‌پردازد. تلاش او در تحلیل تاریخی این آثار گرایشی فنی است. اما در صورت ارزیابی پوسترهای سینمای ایران می‌توان به جنبه‌های دیگر نیز دست یافت. یکی از این موارد قابل اهمیت نقش زن در جامعه ایرانی و نحوه برخورد فرهنگ، دولت و سیاست با اوست. هر چند محدودیت‌های انتشار اجازه حضور بسیاری از پوسترهای سینمایی را به مولف و ناشر نداده است. اما در همان اندک آثار ارائه شده، تصویر زن به عنوان ابزاری برای توجه و اهمیت بیشتر به سینما در فرهنگ ایران در قبل و بعد از انقلاب قابل اهمیت است در سال‌های پیش از انقلاب یکی از مهمترین جلوه‌های بصری پوسترها تاکید بر حضور زن –چهره و اندام او- در طراحی بوده است. همراه با تاکیدی که بر روی چهره‌های نقش اول –اعم از مرد و زن- می‌شده است. به مفهوم دقیق‌تر زن اصل مهمی برای جلب مشتری و بالا بردن فروش گیشه به حساب می‌آمده است.
 این نقش با انقلاب اسلامی به پایان می‌رسد و در سال‌های 58 تا 62 زن از پوسترها یا به کلی حذف می‌شود و یا به عنوان حاشیه‌ای کم‌جلوه در پوستر آورده می‌شود. احتمالاً حذف تصویر زن از پوسترهای سینمایی سیاستی اعلام شده در آن سال‌ها بوده است گل‌های داوودی(1364)، زنجیرهای ابریشمی(1365) و پرستار شب (1367) از نخستین پوسترهایی است که تصویر زن در پوسترها مورد تاکید قرار می‌گیرد. شاید به دلیل محوری بودن نقش زن در این فیلم‌ها طراحان چاره‌ای جز استفاده از تصویر زن نداشتند. این روند در دهه اخیر کاملاً به نفع حضور تصویر زنان در پوسترها تغییر کرده است. نقش کلیدی زنان در فیلم‌ها و البته اجتماع ایرانی عامل پایه‌ای به حساب می‌آید. در ارزیابی دقیق‌تری از آثار سال‌های اخیر کمتر پوستری را می‌توان یافت که تصویر غالب به زنان اختصاص داده نشده باشد.
آثار ارئه شده در کتاب دو گونه کار را نشان می‌دهد که حرکت طراحان سال‌های قبل و بعد از انقلاب را می‌توان به خوبی در دو خط موازی مشاهده کرد. کارهایی درست و ارزشمند که تلاش می‌کند سطح سلیقه بصری را ارتقاء دهد و آثاری مبتذل و سطحی که با تکرار کلیشه‌ها و حتی کپی از آثار غیر ایرانی به ساده‌ترین شیوه ممکن به تحریک مخاطبان می‌پردازد. این روند هم در آثار پیش از انقلاب و هم در آثار پس از انقلاب مشاهده می‌شود سفارش‌دهندگان آثار برجسته و قابل توجه قبل از انقلاب غالباً کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بوده‌اند و معدود پوسترهایی هم مربوط به فیلم کارگردانان که با سینمای فیلم فارسی فاصله داشتند می‌شود مانند فیلم گاو که فرشید مثقالی پوستر آن را طراحی کرده است. اما در پوسترهای پس از انقلاب آثار سفارش داده شده از سوی بنیاد سینمایی فارابی و بعضاً حوزه هنری با آثار تهیه‌کنندگان بخش خصوصی دارای تمایز و تفاوت است. این تفاوت‌ها نشان از نقش برنامه‌ریز و جهت دهنده نگاه مدیران دولتی و با پشتوانه‌های اقتصاد دولتی دارد. اما در عین حال همچنان تهیه‌کنندگانی در بخش خصوصی که جهت‌گیری نگاه سینمایی آنان با اندیشه پیش می‌رود پوسترهایی متمایز نیز منتشر کرده‌اند سوت پایان که آخرین پوستر ارائه شده در کتاب است توسط رضا عابدینی گرافیست برجسته ایران طراحی شده است.
در کلامی کوتاه باید کتاب صد سال اعلان و پوستر فیلم در ایران را فقط تاریخ یک قرن گرافیک و روایت تصویری یک قرن سینما در ایران ندانست بلکه تاریخ طرد و پذیرش، سکون و تلاطم، افراط و تفریط اجتماعی و فرهنگی یک ملت تلقی کرد. انبانی پر متاع برای اهل تحلیل و تفسیر و گزارشی از تجربه‌های انسانی یک سرزمین.

۱ - تقی مختار روزنامه‌نویس و منتقد هنری در تحلیل آثاری که به عنوان نمونه‌های مبتذل در پوستر سینمای ایران شناخته شده است اشاره مهمی دارد به باور او فیلم‌ها و پوسترهای ارزشمند سینمای ایران حیات خود را از دل حیات سینمای تجاری به دست آورده‌اند (نقل به مضمون برگرفته از صفحه فیس‌بوک پدیدآورنده)